Gatunki Chronione w Polsce – długa i momentami zaskakująca lista

Ochrona gatunkowa w Polsce ma wyjątkowo długą tradycję. Była znana już w epoce Piastów, bowiem książę Bolesław Chrobry otoczył opieką zagrożone przez ludzi zwierzęta – bobra i żeremia. Następnie Zygmunt Stary rozszerzył ochronę o kolejne gatunki – łabędzia niemego, sokoła wędrownego, żubra i tura. Celem ochrony gatunkowej jest zabezpieczenie naturalnie występujących gatunków – szczegolnie tych mało liczebnych – oraz  zachowanie różnorodności gatunkowej i genetycznej. Czym są gatunki chronione i które z nich znajdują się pod ochroną w Polsce?

Czym są gatunki chronione ?

Termin “gatunek chroniony” (ang. endangered – EN) odnosi się do gatunków grzybów, roślin lub zwierząt, wobec których Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN – International Union for Conservation of Nature) stwierdziła wysokie ryzyko wymarcia. Poszczególne gatunki mogą być zagrożone wyginięciem zarówno z przyczyn naturalnych, jak i z powodu działań człowieka. Prawo chroniące zagrożone gatunki wprowadziło wiele krajów na całym świecie, a ich ochrona polega na zabranianiu polowań i zajmowania ich naturalnych siedlisk w innych celach, co ma ograniczyć wymieranie poszczególnych gatunków i zapewnić różnorodność biologiczną.

Skąd wiadomo, który gatunek jest zagrożony wymarciem? Przede wszystkim organy poszczególnych państw tworzą ewidencję gatunków zagrożonych, a wszelkie informacje są zapisywane w Czerwonej Księdze Gatunków Zagrożonych  (IUCN Red list), koordynowanej przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody. Księgę tę podzielono na 5 kategorii:

• gatunek najmniejszej troski (LC – least concern)
• gatunek bliski zagrożenia (NT – near threatened)
• gatunek narażony, gatunek wysokiego ryzyka (VU – vulnerable)
• gatunek zagrożony (EN – endangered)
• gatunek krytycznie zagrożony (CR – critically endangered)

Zwierzęta klasyfikuje się w zależności od stopnia zagrożenia, ale są też gatunki wymarłe, określone w Czerwonej Księdze jako EX. Kategoria wymarłych obejmuje tylko (lub aż) dwa gatunki – tarpan (dziki koń euroazjatycki) i tur (duży ssak z rodziny Bovidae).

Przedstawiciela gatunku chronionego nie można nam zniszczyć, zerwać, wykopać, zbierać, płoszyć ani zabić. Za popełnienie, którejś z tych czynności grozi kara określona dla każdego gatunku. Ochronę organizmów dzielimy na dwa sposoby. Pierwszym jest ochrona ścisła – ten sposób ochrony polega na objęciu ochroną całości lub części terenu, gdzie występuje gatunek objęty ochroną. Na takim terenie człowiek nie może ingerować w żadne naturalne procesy, w których funkcjonuje dany gatunek. Tam, gdzie istnieje ochrona częściowa, jest możliwość redukcji liczebności populacji lub pozyskiwania zasobów tych gatunków, ale tylko w określonych przypadkach za zgodą odpowiednich władz. Pozyskiwanie i przetrzymywanie gatunków objętych ochroną częściową bez odpowiednich uprawnień jest zabronione. Aby dostać zezwolenie na odstępstwa od zakazów, należy zgłosić się do Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska.

Ssaki chronione w Polsce

Polska obfituje w tereny zielone i regiony, które stanowią naturalne siedlisko dla różnych gatunków zwierząt. Niemniej jednak wielu z nich grozi wyginięcie. Na szczęście proces ten jest często odwracalny – polscy badacze i ekolodzy wielokrotnie udowadniali, że zagrożone wyginięciem gatunki ssaków można uratować przed wyginięciem. Do zwierząt pod ochroną Polsce zaliczamy m. in. wilka, żbika, rysia, tchórza stepowego, norkę europejską, niedźwiedzia brunatnego czy fokę szarą. Są też ssaki, które przeciętnemu Polakowi mówią znacznie mniej, jak chociażby podkowiec, mopek, mroczek, borowiec, karlik, nornik czy smużka. Chroniony jest także uroczy chomik europejski. Czerwona lista polskich zwierząt pod ochroną ma szeroki zakres i obejmuje ponad 2500 gatunków. Pocieszający jest fakt, że lista gatunków ocalonych przed wyginięciem przez Polaków jest długa. Oto wybrane przykłady:

• kozica europejska – w 1888 r. W Tatrach żyło 36 kozic. Tuż przed I wojną światową ich populacja wzrosła do ponad 130 osobników, ale II wojna światowa gwałtownie zmniejszyła ich liczebność do zaledwie 27 sztuk. Dziś w Tatrach żyje ok. 500 kozic, w tym 100 mieszkających po stronie polskiej. Na kozicę chętnie polowano, bo prawie wszystkie jej części są uważane za użyteczne. Używano nawet jej rogów i tłuszczu, o których sądzono, że mają właściwości lecznicze.
• żubr – niedawno zaktualizowana Czerwona Lista Gatunków Zagrożonych ujawniła dobre wiadomości dla Polskich “kultowych”  żubrów – największych ssaków lądowych kontynentu. Niegdyś ścigane w naturze niemal aż do wyginięcia, zostały w następstwie udanego programu ich ponownego wprowadzenia przeklasyfikowane jako “bliski zagrożenia”. Decyzja ta jest następstwem udanych wysiłków zmierzających do zwiększenia liczby populacji w ostatnich latach. Według IUCN populacja żubrów wzrosła ponad trzykrotnie w ciągu ostatnich 20 lat, z około 1800 w 2003 r. do ponad 6 200 w 2019 r. Obecnie w Europie żyje 47 stad na wolnym wybiegu, głównie w Polsce, na Białorusi i w Rosji. Historia ich ochrony jest imponująca, a sam żubr to naprawdę wyjątkowe zwierzę – niewiele się zmienił od czasów, gdy wędrował po Europie obok takich gatunków jak mamut czy tygrys szablozębny. Niestety dziesiątkowanie populacji tego potężnego króla puszczy miało długą tradycję. Żubry wyginęły na Wyspach Brytyjskich, w Szwecji, Francji, Włoszech i Hiszpanii już w V wieku naszej ery. W następnych stuleciach, wraz z kurczeniem się lasów i polowaniami, jego populacja ulegała systematycznemu zmniejszaniu. Popyt na żubry był również napędzany wiarą w ich magiczne właściwości. Żubry przetrwały w Puszczy Białowieskiej dzięki polskim władcom, którzy nadali temu obszarowi ochronny status, gdzie kłusownictwo było surowo karane. W 1915 roku Puszcza Białowieska była domem dla 985 żubrów. W 1919 r., gdy Polska odzyskała niepodległość, wysłano do lasu komisję mającą na celu zlokalizowanie ocalałych żubrów i zapewnienie ich ochrony, ale jedynym znalezionym żubrem był zwłoki niedawno zabitego zwierzęcia. Na szczęście gatunek przetrwał w ogrodach zoologicznych i dzięki staraniom polskich zoologów przed wybuchem II wojny światowej w Polsce żyło 37 ze 115 żubrów żyjących na całym świecie. Niestety w kolejnych latach jego polska populacja malała, ale po długich perturbacjach Polska odniosła sukces w reintrodukcji żubra.

W Polsce w ostatnich latach odradzają się także inne gatunki ssaków. W ubiegłym roku w Kampinoskim Parku Narodowym na obrzeżach Warszawy odkryto watahę wilków, które są stale pod ścisłą ochroną od 1998 roku, a w 2019 roku w Białowieży po raz pierwszy zaobserwowano niedźwiedzia.

Gatunki chronione w Polsce – ptaki

Choć żubry i kozice, oraz inne ssaki udało się uratować przed wyginięciem, to badania prowadzone wśród ptaków wykazały, że kilkanaście gatunków zniknęło całkowicie z kraju, podczas gdy wiele innych jest zagrożonych. Z raportu wynika również, że odsetek gatunków zagrożonych w Polsce jest wyższy w porównaniu ze średnią europejską i światową, a na dodatek wzrósł o 30 %. w stosunku do poprzedniej edycji raportu w 2002 roku. Czerwona Lista polskich ptaków, przygotowana przez Polskie Towarzystwo Ochrony Ptaków i wspierana przez IUCN, analizuje 230 gatunków ptaków, które były regularnie w sezonie legowym w Polsce od 1800 r. Raport wykazał, że 16 gatunków zniknęło całkowicie z Polski. Należą do nich np. mewa mała, niziołek czarnoszyi i czapla purpurowa. Ponadto 47 gatunków jest zagrożonych wyginięciem (np. bocian). Najbardziej zagrożonymi grupami ptaków są ptaki siewkowe i blaszkowate, gdzie odpowiednio aż 70% i 61% gatunków wymaga szczególnej ochrony. 14 gatunków jest prawie zagrożonych, osiem ma status niezarejestrowany, a pozostałe 145 nie jest obecnie zagrożonych wyginięciem.

Gatunki chronione w Polsce – gady i płazy

W Polsce występuje 18 gatunków płazów, co stanowi 31% populacji płazów w  Europie (58 gatunków). Wszystkie płazy na terenie Polski podlegają ścisłej ochronie. Niektóre z nich to: traszka, kumak nizinny, grzebiuszka, ropucha, paskówka, rzekotka drzewna, różne gatunki żab. W ostatnich latach na terenie całej Europy odnotowano dramatyczny spadek liczebności płazów, w niektórych regionach, np. w  Danii i Holandii, wymarły całe gatunki, co wynika z zanikania  siedlisk przyrodniczych (małe, płytkie wody) oraz z coraz popularniejszej chemizacji rolniczej. Skóra płazów jest delikatna i bardzo krucha i nie potrafi zapobiegać przenikaniu trucizn. Dlatego płazy najszybciej reagują na toksyny w środowisku, co skutkuje zaburzeniami  ich rozmnażania. Pierwsze z zagrożeń – niedobór siedlisk przyrodniczych, jest stosunkowo łatwym do rozwiązania problemem. Obecne w wielu miejscach, zarówno w Polsce, jak i w innych krajach europejskich, przywracanych jest wiele siedlisk – np. małe zbiorniki wodne ułatwiające pomyślną reprodukcję. Znacznie trudniej jest zwalczać zanieczyszczenie wody i gleby, wynikające ze stosowania środków chemicznych w rolnictwie.

Na 199 gatunków gadów w Europie, w Polsce jest ich tylko 9 (4,5%). Wszystkie polskie gatunki gadów podlegają ścisłej ochronie. Pod ochroną są np. gniewosz plamisty, zaskroniec, jaszczurka zielona, żółw błotny czy wąż Eskulapa. Bardzo zagrożone są także populacje żmii. Gatunek ten w ostatnich latach drastycznie zmniejszył swoją liczebność, co jest spowodowane działalnością człowieka. Brak dostatecznej wiedzy na temat gada oraz wciąż obserwowane przesądy skutkują bezlitosnym zabijaniem zarówno przez turystów, jak i miejscową ludność. Żmija nigdy nie gryzie ludzi, chyba że zostanie sprowokowana – gdy się ją nadepnie, zostanie dotknięta lub złapana.

Ryby pod ochroną w Polsce

W zbiornikach wodnych i rzekach kontynentalnych oraz w Morzu Bałtyckim żyje 89 gatunków ryb ze wszystkich 419 gatunków ryb w Europie. Polska fauna rybna powstała około 12 tysięcy lat temu, czyli po ostatnim zlodowaceniu, a następnie częściowo zmodyfikowana przez człowieka, który w XII wieku wprowadził karpia. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra  Środowiska istnieje 27 gatunków ryb objętych ochroną (25 gatunków – ścisłej ochrony i 2 gatunki objęte ochroną częściową), czyli 30% wszystkich gatunków ryb występujących w Polsce. Głównym zagrożeniem dla polskiej fauny rybnej jest eutrofizacja i zanieczyszczenie wód, a także przepisy dotyczące cieków wodnych (prostowanie kanałów wodnych, budowa stopni wodnych, tam itp.).

Gatunki chronione w Polsce – bezkręgowce

Na terenie Polski występuje wiele chronionych gatunków bezkręgowców. Większość z tych gatunków to owady – ważki, motyle i  błonkoskrzydłe. Na terenie Polski występuje ponad trzy tysiące gatunków motyli. Z tej dużej liczby tylko 34 są objęte ścisłą ochroną. Zagrożone wyginięciem są także trzmiele – w Polsce występuje oficjalnie 30 gatunków trzmieli i wszystkie z nich są pod ochroną ze względu na ich znaczący wpływ na środowisko naturalne oraz wysoki stopień zagrożenia. Głównymi przyczynami istniejącego zagrożenia są chemizacja rolnictwa, zanieczyszczenie powietrza oraz zanik drzewostanów.

Wśród bezkręgowców należy wymienić także mięczaki – w Polsce oficjalnie występuje ponad 270 gatunków mięczaków, z czego 60 jest prawnie chronionych. Są to m.in.: kilka gatunków ślimaków (w przypadku ślimaków jadalnych ochroną ścisłą objęte są tylko osobniki, których wielkość muszli nie przekracza 30 mm, osobniki większe podlegają ochronie częściowej), słodkowodne małże czy omułek rzeczny.  Istnieje jeszcze nieliczna grupa  bezkręgowców, licząca 27 gatunków w Polsce – mowa o pijawkach. W naszym kraju tylko jeden gatunek pijawki – pijawka lekarska Hirudo Medicinalis podlega ochronie prawnej i został wpisany na Czerwoną Listę Zwierząt Ginących i Zagrożonych w Polsce. Co ciekawe, ten gatunek jest wskazany jako skrajnie zagrożony także w skali światowej.

 Podsumowanie

Ochrona gatunkowa zwierząt jest bardzo ważną formą ochrony przyrody oraz gatunków, którym grozi wyginięcie. W Polsce znajduje się wiele gatunków objętych ochroną. Jak się je chroni? W celu zwiększenia populacji gatunków zaleca się dodatkowe środki ochrony siedlisk. Obejmują one zapobieganie niszczeniu naturalnych dolin rzecznych i terenów podmokłych, modyfikację polityki rolnej, aby zapewnić priorytetowe traktowanie celów środowiskowych oraz dostosowanie gospodarki leśnej w celu ochrony zagrożonych i rzadkich gatunków.